Профилактика ― денсаулықты сақтау жолындағы және негізгі аурудың қауіпті асқынуларының алдын алудағы табыстың әрқашан маңызды бөлігі. Бұл әсіресе жүрек-қан тамыры ауруларының алдын алуға қатысты, онда өмір салтын өзгерту кейде бүкіл стратегияның басында тұрады. Сондықтан бұл материал жүрек-қан тамыры патологиясы кезіндегі тамақтану, белсенділік және өмір салты бойынша жалпы ұсыныстарға арналады.
Жүрек-қан тамырының патологиясы кезіндегі дұрыс өміру сүру
Жыл сайын жүрек-қан тамыры ауруларынан (ЖҚА) 20,5 миллион адам [4] қайтыс болады, бұл әлемдегі барлық өлімдердің үштен бір бөлігін құрайды. Көп бөлігі: 85% астамы — жүрек-қан тамырларының атеросклеротикалық ауруларына, сондай-ақ жүрек жетіспеушілігі және жүрек ырғағының бұзылуы сияқты ЖҚА-ның басқа да маңызды көріністеріне байланысты [5]. Осы тұрғыдан алғанда, ЖҚА-ның 80% ауруларына дейін [4] алдын алуға болатынын, тіпті егер ЖҚА-ның зақымдануы орын алған болса да, онда қауіпті асқынулардың алдын алуға және өмірді ұзартуға болатынын есте сақтау өте маңызды.
Өмір салтын өзгертуге негізделген профилактика жүрек-қан тамыры жүйесінің денсаулығын сақтаудың негізі болып табылады, әсіресе қауіп факторлары болған кезде. Алдын алудың негізгі принциптерін білесіздер: дұрыс тамақтану, оңтайлы дене белсенділігі, ілеспе ауруларды бақылау және темекі шегуден бас тарту. Келесі параграфтарда әрбір тармақ туралы толығырақ айтып береміз.
ЖҚА тәуекелдерінің негізгі факторлары
Жүрек-қан тамыры жүйесі ауруларының дамуы үшін белгілі бір жағдайлар немесе қауіп факторлары өте маңызды рөл атқарады, олар ауру мен асқынулардың даму ықтималдығын арттырады. Оның үстіне, олар өзгермелі және өзгермейтін болады. Бірінші емделушіге немесе дәрігерге ұсынымдарды сақтау арқылы оларды төмендету арқылы әсер етуі мүмкін, ал екіншісін өзгерту мүмкін емес, бірақ оларды болжау кезінде есте сақтау маңызды.
ЖҚА тәуекелінің негізгі өзгеретін факторларына мыналарды жатқызуға болады:
- артық салмақ немесе семіздік
- гиподинамия
- қант диабеті немесе глюкозаның алмасуының бұзушылығы
- холестеринның жоғары деңгейі
- темекі тарту
- жоғары артериялық қысым
- Жүрек-қан тамыры аурулары үшін өзгермейтін тәуекел факторлары бұл:
- жыныс
- жас
- этникалық тегі
- Жүрек-қан тамыры ауруларының отбасылық анамнезі
Егер сізде ЖҚЖ тәуекелінің әсер етуі мүмкін факторлардың біреуі болса, онда өміріңізді бүгіннен бастап өзгертіңіз, бұл сізді қиындықтан сақтайды.
ЖҚА алдын алу бойынша негізгі ұсынымдар
Алдын алу бірінші рет және қайталама болуы мүмкін. Егер адамда ЖҚА тәуекелінің факторлары ғана болған жағдайда алғашқы алдын алу аурудың дамуын болдырмауға бағытталған, [3]. Бірінші кезекте, бұл өмір салтын өзгерту, ілеспе ауруларды бақылау және қажет болған жағдайда белгілі бір препараттарды қабылдау. Қайталама алдын алу — бұл қазірдің өзінде дамыған аурудың ілгерілеуінің алдын алу. Мысалы, өмір салтын түзету және басқа да шаралар бұрын бір инфаркті бастан өткерген адамның миокард инфарктін қайталауын болдырмауға бағытталуы мүмкін.
Егер қорытынды жасайтын болсақ, жүрек-қан тамыры ауруларының алдын алу: күнделікті дене жүктемесіне, салмақты оңтайландыруға, қандағы глюкоза мен холестерин деңгейін төмендетуге, дұрыс тамақтануға, артериялық қысымды бақылауға және темекі шегуден бас тартуға негізделеді [3]. Төменде әрбір тармақты егжей-тегжейлі анықтаймыз.
ЖҚА алдын алу үшін дене шынықтыру жаттығулары
Дене белсенділігі жүрек-қан тамыры ауруларының алдын алудың маңызды бөлігі. Бұл, бәлкім, өз денсаулығына қамқорлықтың ең жақсы және өте жағымды бөлігі. Ең бастысы ― бастау және күш-жігердің толқынын сезіну. Тұрақты дене белсенділігі жүрек-қан тамыры патологиясы, инсульт, диабет, остеопороз және басқа да аурулардың даму қаупін төмендетеді [3]. Үлкен спортпен айналысудың, жүгірудің немесе жаттығу залына барудың қажеті жоқ. Жүрек қан тамырлары аурулары кезінде дене шынықтыру, әрине, маңызды, бірақ ол бірінші кезекте қолжетімді болуы тиіс. Ал ЖҚА кезінде ең қолжетімді және тиімді дене шынықтыру жаттығулары — қарқынды жүру немесе кем дегенде аптасына 5 рет 30 минуттан кем емес серуендеу [3]. Алайда, егер сіз инфарктпен ауырып қалсаңыз, онда белсенділіктің өсу қарқыны туралы дәрігеріңізбен кеңесіңіз.
ЖҚА алдын алу үшін тамақтану бойынша ұсынымдар
Жүрек-қан тамыры аурулары кезіндегі тамақтануға деген заманауи көзқарас тіпті он жыл бұрынғыдан да өзгеше. Бүгінде мамандар қандай да бір өнімдерді, мысалы, холестеринге бай өнімдерді алып тастауға назар аудармайды, теңгерімді тамақтануға ерекше көңіл бөледі. Ғалымдардың пікірінше, рационның ең жақсы нұсқасы — Жерорта теңізі диетасы. Бұл — көкөніс пен жемістерге, дәнді дақылдарға, балық пен құстарға, жаңғақтарға бай рацион. Оған өңделмеген өсімдік майлары қосылуы тиіс және тіпті шамалы мөлшерде алкоголь қосылуы мүмкін. Қызыл етті, әсіресе өңделген, тәтті сусындар мен натрийді ас тұзы түрінде тұтынуды азайту қажет. [3]. Ас тұзын шектеуге ерекше мән беріледі. Ересек адам тәулігіне 2300 мг натрийден аспауы тиіс, бұл 6 грамм немесе 1 шай қасық ұсақ тұзға тең [2,7].
Диетасы осы тамақтану үлгісіне сәйкес келетін адамдарда жүрек-қан тамыры ауруларының қаупі 31%, диабеттің қаупі 33%, инсульт қаупі 20% болды [3].
Сонымен қатар дұрыс тамақтану дене белсенділігімен бірге салмақты бақылауға көмектеседі. Себебі артық салмақ пен белдік көлемінің артуы жүрек-қан тамыры патологиясының даму қаупін арттырады [3].
ЖҚА алдын алу үшін зиянды әдеттерден бас тарту
Жүрек-қан тамыры ауруларының алдын алу бойынша барлық ұсыныстар бір пікірде ― никотин мен темекі өнімдерін кез келген түрде пайдалану ЖҚА денсаулығына үлкен зиян келтіреді. Қазіргі темекі шегушілер арасындағы өлімдердің шамамен 64% және бұрынғы темекі шегушілер арасындағы өлімдердің 28% темекі шегумен байланысты екені анықталды [3]. Алайда, темекі шегуден бас тарту жүрек-қан тамырлары жүйесінің зақымдану қаупінің едәуір төмендеуіне алып келеді. Сондықтан, егер сіз темекіні тастауға шешім қабылдасаңыз ― онда дәл бүгін дәл сол қолайлы күн. Сіздің қолыңыздан келеді!
ЖҚА алдын алу үшін үнемі тексерілу
ЖҚА алдын алу үшін дененің кейбір параметрлерін білу және қадағалау маңызды. Атап айтқанда, ЖҚА кезінде ағзаны тексеру үшін немесе алдын алу мақсатында артериялық қысым, қан глюкозасы және холестерин деңгейінен хабардар болу қажет [1]. Бұл үш көрсеткіш қалыпты болуы тиіс, ал олардың біреуінің немесе бірнешеуінің өзгеруі — дәрігерге кезектен тыс бару себебі. Қысымды жүктемеден кейін емес, тыныш жағдайда үйде өздігінен бақылаңыз. Егер АҚ күнделігін жүргізсеңіз тамаша болады.
ЖҚА алдын алу үшін дұрыс өмір сүрудің қысқаша жадынамасы
Қорытындылай келе, жұмыс істеп, өмірді құтқаратын ЖАҚ профилактикасының негізгі қағидаттарын тағы да қайталағым келеді. Ең маңыздысы:
- дене белсенділігі
- теңгерімді дұрыс тамақтану
- салмақты бақылау
- артериялық қысымды бақылау
- темекі тартудан бас тарту
- дәрігердің ұсынымдарын сақтау
Мыналардан бейімделген:
- Centres of Disease control and Prevention // Prevent Heart Disease// https://www.cdc.gov/heartdisease/prevention.htm
- Preventing Heart disease// Школа общественного здоровья Harvard. // https://www.hsph.harvard.edu/nutritionsource/disease-prevention/cardiovascular-disease/preventing-cvd/
- https://world-heart-federation.org/what-we-do/prevention/
- Дорожная карта Всемирной федерации сердца по вторичной профилактике сердечно-сосудистых заболеваний: обновление от 2023 г. https://globalheartjournal.com/articles/10.5334/gh.1278
- Чиуве С.Е., Фунг Т.Т., Римм Э.Б. и др. Альтернативные диетические индексы убедительно предсказывают риск хронических заболеваний. 2012;142:1009-18. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22513989/
- Preventing Heart disease// Школа общественного здоровья Harvard. Питание. Соль и сода (электронный ресурс, дата обращения 02.02.2024) https://www.hsph.harvard.edu/nutritionsource/salt-and-sodium/
