ДДҰ-ның 2023 жылғы бағалауы бойынша, 30-79 жас аралығындағы 1,28 миллиард ересек адам гипертониядан зардап шегеді және гипертониясы бар ересектердің 46% өздерінің аурулары туралы білмейді [2].

Гипертония миокард инфарктісінің, инсульттың, созылмалы бүйрек функциясының жеткіліксіздігінің себебі болуы мүмкін [1]. Төменде оқитын материалда «артериялық гипертония» диагнозы бар пациентке білуі тиіс маңызды сәттері туралы айтатын боламыз. Оқуға шамамен 7 минут кетеді.

Артериялық гипертониямен өмір сүру

ДДҰ деректері бойынша ересектердің жартысынан азы ғана диагностикадан өтеді және гипертониядан уақтылы емделеді [2]. Қазақстанның әрбір 33 тұрғынының қан айналымы жүйесі ауруларының белгілері бар, әрбір 12 адам артериялық гипертониядан зардап шегеді [5], сондықтан проблема өте өзекті

«Артериялық гипертония» ауруы артериялық қысымның көтерілуімен (АҚ) сипатталады, бұл жағдайда АҚ саны 140/90 мм сынап бағанынан (немесе с.б.) басталады. Бірінші сан — систоликалық немесе “жоғарғы” қысым, екінші сан — диастолиялық немесе “төменгі” қысым

Барлығы 140/90 мм.с.  санынан төмен қалыпты немесе қалыпты жоғары қысым деп есептелуі мүмкін, бірақ гипертония емес және ешқашан дәрі-дәрмектік араласуды талап етпейді

Гипертония несімен қауіпті – дәрежелері, тәуекелдер факторлары

Артериялық арнадағы қысымның көтерілуі жүрек-қан тамыры апаттарының даму қаупіне әкеп соғады, мысалы: инсультқа және инфарктқа. Бұдан басқа, артериялық гипертония кезінде басқа да нысана ағзалар зақымданады, атап айтқанда: бүйректер, көздің торы, бас миының тамырлары, бұл, мысалы, ерте деменцияға әкеп соғуы мүмкін.

Қысым нақты неден көтеріле бастағанын белгісіз болғанжа гипертония бастапқы болуы мүмкін [1]. Сондай-ақ гипертония қайталануы мүмкін — бұл жағдайда ол аурудың немесе жай-күйдің белгілері болуы мүмкін.

Сондықтан тәуекел факторларын бағалау және мүмкіндігінше оларды жою өте маңызды. АГ дамуы үшін төменде санамаланған шарттардың кез келгенін тәуекел факторы деп санауға болады

• жасы (ұлғайған сайын қауіп те жоғары)
• семіздік
• гипертонияның отбасылық анамнезі
• натрийді атығынан тұтыну (бұл көбінесе ас тұзы)
• алкогольді пайдалану
• гиподинамия [1]

Гипертония артериялық қысым сандарының негізінде дәрежелер бойынша бөлінеді. Үш дәреже бар: 1 дәреже, қысым 140-159\90-99 мм сынап бағаны шегінде, 2 дәреже ― АҚ 160-179\100-109 мм с.б., 3 дәреже ― АҚ 180\110 артық немесе тең. Сонымен қатар, бұл тұрақты цифрлар емес, АГ дәрежесін анықтау үшін ең жоғары тіркелген бір мән жеткілікті

Сондай-ақ артериялық гипертонияның асқыну тәуекелдері әрқашан айқындалады

Артериялық гипертонияның диагностикасы

Артериялық гипертонияны диагностикалау үшін диагностикалық іздестіру алгоритмі бар. Бірінші және ең бастысы пациентті кеңейтілген чекапқа алып келуі тиіс, АҚ саны артады. Кейде ол клиникадан тыс жерде, кейде дәрігердің қабылдауында анықталады.

Алдымен пациент АҚ күнделігін “офистен тыс” қысымды өлшей отырып, яғни қалыпты үй жағдайында жүргізуі қажет. Сондай-ақ, дәрігердің қабылдауында да қысымды бақылау жүргізіледі. Егер сандарда күмән болса және қысымның көтерілу шарттарын анықтау қажет болса, АҚ-ға (СМАД) тәуліктік мониторинг жүргізеді. Бұдан басқа, қан мен несептің талдауынан өту, холестерин, креатинин, несепнәр, глюкоза және қан электролиттерінің деңгейін және басқа да көрсеткіштерді анықтау қажет. Аспаптық тексерулерден эхокардиографиядан және ЭКГ-дан өту маңызды. Сондай-ақ тар шеңберлі мамандардың консультациясы талап етілуі мүмкін. Бұл асқынулардың даму қаупінің барынша жоғары дәрежесін және АҚ көтерілуінің ықтимал себебін анықтау үшін маңызды [3].

Сондай-ақ, адам АҚ көтерілуін әрдайым сезіне бермейтінін есте сақтау маңызды. Сондықтан қауіп-қатер тобындағы адамдарға шағым болмаған кезде де артериялық қысымды мезгіл-мезгіл өлшеп отыру маңызды.

Артериялық гипертонияның себептері

Алғашқы артериялық гипертонияның себептері әлі күнге дейін соңына анықталмаған. Ғалымдар даму тетіктерін атай алады, бірақ ауру нені іске қосатыны қызу талқылануда. Алайда, қайталама АГ себептері түсінікті. Бұл жағдайда ерлер мен әйелдерде қан қысымы бастапқы аурудың белгісі ретінде көтерілуі мүмкін, мысалы: бүйрек немесе бүйрек үсті безі ауруларында, қалқанша безі ауруларында, кейбір дәрілік препараттарды қабылдау аясында, мысалы, мұрынға тамыр тартатын тамшылар немесе ауырсынуды басатын дәрілер [3] және басқа да көптеген жағдайларда. Сондықтан артериялық қысым көтерілген кезде толық тексеру үшін дәрігерге жүгіну маңызды.

Артериялық гипертонияның түрлері мен дәрежелері

Артериялық гипертония тек алғашқы және екінші гипертония ғана емес. Қан қысымы тек дәрігердің қабылдауында ғана көтерілетін ақ халаттың гипертониясы да болады. Жасырын гипертония, керісінше, клиникадан тыс қысым көтерілуі мүмкін, ал дәрігерде өлшеу кезінде норма шегінде қалады. Сондай-ақ, үш немесе одан да көп препараттармен емдеуге қиын резистентті артериялық гипертония бар. Ағымның нұсқасы ретінде гипертониялық дағдарыс, атап айтқанда, нысана ағзалары зақымдана отырып, АҚ өте жоғары көтерілуі [3].

Артериялық гипертонияның симптомдары мен белгілері

АГ-мен ауыратындардың басым көпшілігі оларда гипертония бар екенін білмейді [4]. Бірақ жиі болатын шағымдардан бас ауруын, көру қабілетінің бұзылуын, кейде жүрек ырғағының үзілуін және басқаларды атап өтуге болады [3].

Қысымды қалай төмендетуге болады – алғашқы көмек

Егер сіз алғаш рет артериялық қысымның көтерілуіне тап болсаңыз — ең бастысы дәрігердің ұсынысынсыз өз бетіңізше дәрі қабылдамаңыз. Сіз клиникаға хабарласа аласыз немесе жедел жәрдем шақыра аласыз. Дәрі-дәрмектер туралы кеңес алу, олар тез, тиімді және сізге тексеріс пен тексерістен кейін жақсы көмектеседі

Басқа ешқандай халықтық құралдарда өзінің тиімділігі туралы дәлелдер жоқ және оларға сүйене отырып, сіз қымбат уақыттыңызды өткізіп аласыз

Артериялық гипертонияны емдеу және алдын алу

Диагноз қойылған кезде дәрігер пациентке терапияны тағайындауы тиіс, онда курстар болмайды — бұл тұрақты, өмір бойы емдеу. Себебі гипертония — созылмалы ауру. Патогенездегі түрлі нүктелерге әсер ететін көптеген препараттар бар, олар қысымды тиімді бақылай алады. Алайда, артериялық гипертония кезінде емдеу кез келген жағдайда өмір салтын өзгертуден басталатынын есте сақтау өте маңызды

Дәрі-дәрмекпен емдеу

Артериялық гипертонияны емдеу қағидаттары препаратты жеке таңдауға негізделеді, ол бірден бірнеше міндеттерді шешуі және нысана ағзаларға қорғаныш әсері болуы тиіс. АГ емдеу үшін препараттарды таңдау кезінде барлық қауіп-қатерлер мен ілеспе ауруларды ескеру маңызды, сондықтан терапияны тек дәрігер ғана таңдауы тиіс. Кейде мақсатты артериялық қысымға қол жеткізу үшін бір аптадан артық уақыт кетуі мүмкін, бірақ шешім дәрігер мен пациенттің бірлескен жұмысы кезінде міндетті түрде табылады.

Дәрі-дәрмексіз емдеу

Дәрі-дәрмексіз емдеу іс-шараларынан мыналарды бөліп көрсету өте маңызды: ас тұзының тәулігіне 5 г-нан аз шектелуі, темекі шегуден бас тарту, алкогольді тұтынудың барынша төмендеуі немесе ішімдіктен толық бас тарту, барабар дене белсенділігі (аптасына кемінде 5 күн жүктеменің кемінде 30 минут), дұрыс тамақтану және салмақты қалыпқа келтіру [3]

Гипертония кезінде тексеру

Егер адамда артериялық гипертония анықталған жағдайда, нысана ағзалардың зақымдануын болдырмау, асқыну қаупін есептеу және терапияны түзету үшін мерзімді түрде тексеруден өту қажет. Дәрігер сізден мынадай талдауларды тапсыруды сұрай алады: қан мен несептің жалпы талдауы, қандағы липидтер мен глюкоза деңгейі, креатинин мен несепнәр, несеп қышқылы, калий мен натрий. Сондай-ақ қосымша ЭХО кардиографиясын және ЭКГ бақылау талап етілуі мүмкін

Соңында артериялық гипертониямен өмір сүру өзінің жарқын бояуларын жоғалтпай, мазмұнды және толыққанды болып қала беретіні туралы еске салғым келеді. Ең бастысы: мақсатқа жету үшін дәрігермен бірге жұмыс істеу және ұсынымдарды орындауды ұмытпау.

Мыналардан  бейімделген:

1. UpToDate. Patients Education. Обучение пациентов: Высокое кровяное давление у взрослых. ноябрь, 2023. (электронный ресурс, последнее обращение 31.01.2024) https://www.uptodate.com/contents/high-blood-pressure-in-adults-beyond-the-basics?search=Patient%20education%20hypertension&source=search_result&selectedTitle=5~150&usage_type=default&display_rank=5
2. Гипертония. ВОЗ. Бюллетени.// 2023 г https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hypertension
3. Артериальная гипертензия. Клинические протоколы МЗ РК 2019 г Протокол №74 https://diseases.medelement.com/disease/%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%B3%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B5%D0%BD%D0%B7%D0%B8%D1%8F-2019/16296
4. https://patient.info/heart-health/high-blood-pressure-hypertension
5. Каждый 12 житель Казахстана страдает артериальной гипертонией. Интервью проф.Куанышбековой Р./ Казинформ, 29.09.2021 г https://www.inform.kz/ru/kazhdyy-12-zhitel-kazahstana-stradaet-arterial-noy-gipertoniey-professor_a3842474